Wieś Dolna Grupa zajmuje wąski pas gruntów położonych w Kotlinie Grudziądzkiej między krawędzią wyniesienia Kępy Górnej Grupy a rzeką Mątawą. Obszar ten był w średniowieczu częścią rycerskiej posiadłości, której centrum znajdowało się na terenie dzisiejszej wsi Górna Grupa. Podmokłe niziny, pozostające przez wiele tygodni w roku pod wodami płynącej wolno, ale szeroko rozlewającej się Mątawy, przez długi czas pozostawały niezasiedlone. Próby osuszenia tutejszych mokradeł podejmowali już w XIV wieku krzyżacy, okazały się one jednak mało skuteczne.

Częściowy sukces zagwarantowało dopiero sprowadzenie grupy Holendrów, którzy w 1604 roku zawarli z właścicielem Grupy, Feliksem Konarskim, kontrakt na dzierżawę należących do niego podmokłych gruntów. Umowa, która miała obowiązywać 50 lat, dawała pierwszym osadnikom wiele korzystnych uprawnień w zakresie wolności osobistych, gospodarki i samorządu, właściwych dla tzw. prawa olęderskiego. Osadnicy uzyskali także możliwość usypywania wałów i grobli, kopania rowów oraz tamowania wód spływających z wyżej położonych miejscowości. Jeszcze przed szwedzkim potopem właściciele Grupy zawarli z Holendrami kilka kolejnych, podobnie brzmiących kontraktów. W ich rezultacie wzdłuż drogi biegnącej skrajem Kępy Górnej Grupy założono chłopskie zagrody z szerokimi pasmami pól ciągnącymi się aż do koryta Mątawy. Ich układ, czytelny w przestrzeni wsi do dzisiaj, jest właściwy dla tzw. rzędówek bagiennych – wsi typowych dla osadnictwa olęderskiego. Elementem krajobrazu kulturowego pozostawionego przez olędrów jest również zachowana sieć kanałów odwadniających najniżej położone tereny wsi.

Dopiero w drugiej połowie XVII wieku północną część gruntów kolonizowanych przez olędrów podległych właścicielom Grupy zaczęto nazywać „Dolną Grupą”. Wieś aż do końca XVIII wieku korzystała z typowych dla olędrów przywilejów opisywanych w regularnie odnawianych kontraktach oraz z uchwalonego przez mieszkańców wilkierza, tj. zbioru przepisów regulujących sprawy związane z ustrojem i codziennym funkcjonowaniem wsi. Jego egzemplarz z 1692 roku zachował się do dzisiaj w zbiorach Biblioteki Gdańskiej Polskiej Akademii Nauk. Zawiera on również nazwiska mieszkańców wsi wskazujące na ich holenderskie i niemieckie pochodzenie: Unrau, Baltzer, Eck, Jantz, Kliewer, Bartels, Stobb.

Pomimo dużego nakładu sił włożonego w budowę systemu rowów odwadniających i śluz, olędrzy z Dolnej Grupy często ponosili duże straty z powodu długotrwałych wezbrań Mątawy w czasie roztopów i powodzi. Już w 1605 r. mieszkańcy wsi zawarli porozumienie z innymi olędrami z Dragacza, Małego i Wielkiego Lubienia, Wielkiego i Małego Zajączkowa, Mątaw i Komorska, którego celem była organizacja wspólnego czyszczenia rzeki Mątawy. Przeprowadzano je kilka razy w roku, aby zapewnić swobodny przepływ wód i uniknąć ich spiętrzenia z powodu zatorów. W końcu XVIII wieku do odwadniania zalanych pól używano aż czterech końskich kieratów. Sytuacja zmieniła się na lepsze dopiero po 1890 roku, gdy u ujścia Mątawy do Wisły zbudowano nowoczesną przepompownię, która usprawniła stosunki wodne na Nizinie Sartowicko-Nowskiej.

Olędrzy zamieszkujący Dolną Grupę w XVII-XIX wieku korzystali z udzielonych im przez właścicieli Grupy gwarancji dotyczących swobody wyznania. Początkowo większość wśród osadników stanowili prześladowani w wielu rejonach Europy mennonici. Nazwą tą określa się anabaptystów, którzy w swym duchowym i wspólnotowym życiu kierują się wskazówkami duchowego przywódcy, holenderskiego reformatora religijnego, Mennona Simonsa (1496-1561). Do wyróżniających ich cech należał chrzest dorosłych, uznawanie tylko dwóch sakramentów (chrzest i komunia), brak struktur kościelnych, zakaz uczestnictwa w wojnach i składania przysiąg. Dzięki tolerancji ze strony właścicieli dóbr, mennonici żyjący w Dolnej Grupie najpóźniej około 1660 roku zorganizowali na terenie swojej wsi własny dom modlitwy, stanowiący filię zboru mennonickiego w Mątawach. Pełnił on jednocześnie funkcję szkoły. W 1776 roku, gdy region stanowił już część Królestwa Prus, zbór w Dolnej Grupie został zlikwidowany, a jego rolę na dziewięćdziesiąt kolejnych lat przejęła nowa szkoła wzniesiona na terenie sąsiedniej Górnej Grupy. W Dolnej Grupie żyło wówczas aż osiemnaście rodzin wyznania mennonickiego o nazwiskach Baltzer, Bartel, Ewert, Frantz, Goertz, Harm, Kliewer, Kopper, Nickel, Siewert, Voht. Ich liczba z biegiem kolejnych dziesięcioleci spadała, głównie w związku z migracjami i konwersjami na luteranizm, których przyczyną były ograniczenia prawne obowiązujące mennonitów żyjących w Królestwie Prus. Mennonitom nie wolno było nabywać ziemi od osób innego wyznania, obciążono ich również wysokim podatkiem, który płacili w zamian za zwolnienie z obowiązku służby w pruskim wojsku. Aż do lat sześćdziesiątych XIX wieku odmawiano im również prawa nabycia pełnej własności użytkowanych gruntów. Taka sytuacja skłoniła w pierwszej połowie XIX wieku wiele mennonickich rodzin do przeniesienia się na ukraińskie i rosyjskie stepy. Mimo dużego odpływu ludności, Dolna Grupa pozostała przez długi czas jednym z największych skupisk mennonitów w regionie.

W 1866 roku w dzisiejszych granicach wsi, w obrębie cmentarza przy drodze łączącej Górną i Dolną Grupę, zbudowany został nowy mennonicki dom modlitwy, który wyposażono w organy i ogrzewanie (wówczas znajdował się on w granicach Górnej Grupy). Zaledwie trzy lata później stał się on świątynią samodzielnej gminy mennonickiej, która wyodrębniła się z gminy mątawskiej z powodu sporów na tle ideologicznym. Konserwatywni mennonici związani z tutejszym kościołem nie chcieli się bowiem pogodzić z obowiązkiem pełnienia służby wojskowej nałożonym na nich w 1867 roku przez państwo pruskie. Zgodnie z przyjętymi przez nich ustaleniami, mennonici-żołnierze mieli być całkowicie wykluczani z religijnej wspólnoty przywiązanej do swoich pacyfistycznych tradycji. Do ponownego zjednoczenia obu gmin doszło w 1920 roku, gdy na skutek migracji związanych z przyłączeniem Pomorza do odrodzonej Polski gwałtownie zmalała liczba mennonitów w okolicy. Przed drugą wojną światową w Dolnej Grupie mieszkało już tylko dziewięć rodzin tego wyznania o nazwiskach Bartel, Foth, Franz, Hildebrand, Kalander, Kopper, Rosenfeld, Tyart.

Dolna Grupa aż do drugiej połowy XIX wieku utrzymała charakter tradycyjnej wsi olęderskiej. Dzięki uzyskanemu połączeniu kolejowemu z Grudziądzem i Laskowicami (1879) oraz sąsiedztwu z wojskowym placem ćwiczeń w Grupie, wieś wkroczyła w końcu XIX wieku w okres szybszego rozwoju. Wśród starych olęderskich gospodarstw pojawiły się nowe zabudowania wznoszone przez napływających do Dolnej Grupy Polaków. Wielu z nich podejmowało pracę w pobliskim Grudziądzu. W okresie międzywojennym ludność polska stanowiła już ponad połowę mieszkańców wsi, jednak cały czas większe gospodarstwa pozostawały w rękach niemieckojęzycznych luteranów i mennonitów. Rozwój Dolnej Grupy zahamowały lata drugiej wojny światowej. Jesienią 1939 roku członkowie zbrodniczej niemieckiej organizacji Selbstschutz zamordowali w okolicznych lasach grupę mieszkających we wsi Polaków. Rejon miejscowości był terenem zaciętych walk toczonych między wojskami niemieckimi i sowieckimi w początku 1945 r. W tym samym czasie wieś opuściły rodziny niemieckie. Pozostawione przez nie domy i gospodarstwa zostały zajęte przez ludność polską napływającą z różnych stron kraju, w tym przesiedleńców z dawnych kresów. Mennonicki zbór, pozbawiony opiekunów, uległ uszkodzeniu, a następnie całkowitemu zniszczeniu.

W latach powojennych Dolna Grupa rozwijała się jako gospodarcze i usługowe zaplecze pobliskiego Grudziądza. Obecnie jest drugą największą miejscowością gminy Dragacz pod względem liczby mieszkańców. Swoją siedzibę ma tu wiele małych i średnich przedsiębiorstw związanych przede wszystkim z handlem, transportem, budownictwem i gastronomią.

Na terenie Dolnej Grupy warto zwrócić uwagę na dwa cmentarze użytkowane w przeszłości wspólnie przez mennonitów i ewangelików. Pierwszy z nich położony jest w południowej części wsi przy głównej drodze (DK nr 91). To dawne miejsce pochówku mieszkańców sąsiedniej Górnej Grupy, przy którym w latach 1866-1945 funkcjonował kościół mennonicki. Do dziś przetrwały na nim tylko nieliczne pozostałości mogił obmurowanych i nagrobków, a także kilka podestów pod tablice inskrypcyjne przypominających ścięte pnie dębu. Zachowały się tu również relikty bramy prowadzącej do świątyni rozebranej po drugiej wojnie światowej.

 

W lepszym stanie przetrwał drugi cmentarz mennonicko-ewangelicki, położony na wzniesieniu na skraju lasu w północnej części wsi. Jego granicę wytyczają rozłożyste dęby. Zachowało się na nim kilkadziesiąt mogił obmurowanych pochodzących przeważnie z końca XIX wieku i pierwszej połowy XX stulecia. Przy niektórych z nich nadal odnaleźć można niewielkie postumenty na inskrypcje. Ramy mogił ozdobione są często elementami dekoracyjnymi symbolizującymi wiarę, miłość i nadzieję (krzyż, serce i kotwica) lub żal po stracie bliskiej osoby (putta ze złożonymi skrzydłami). Szczególną uwagę zwracają kilkukondygnacyjne nagrobki z przełomu XIX i XX wieku z widocznymi śladami po wieńczących je pierwotnie krzyżach. Niektóre z tych nagrobków zachowały spisane w języku niemieckim inskrypcje zawierające nie tylko nazwiska i daty życia zmarłych, ale również wierszowane sentencje oraz cytaty z Biblii i religijnych pieśni. Bardzo ciekawym przykładem nagrobka niegdyś często występującego na luterańskich i mennonickich nekropoliach jest stella (płyta stojąca) z 1861 r. poświęcona Marii Tiahrt, ozdobiona przedstawieniem oka opatrzności.

Śladem po dawnych mieszkańcach miejscowości są również nieliczne pozostałe do dzisiaj poolęderskie drewniane domy mieszczące pod jednym dachem część mieszkalną i gospodarczą. Ich dobrymi przykładami są budynki nr 12 i nr 81, które zachowały charakterystyczne elementy stolarki drzwiowej i okiennej. W zabudowie wsi wyróżniają się także charakterystyczne budynki związane z przystankiem kolejowym

 

logo Ministerstwa Administracji i Cyfryzacji

Informacja o dofinansowaniu Ministerstwa Administracji i Cyfryzacji

Projekt "Budowa strony internetowej Gminy Dragacz dostosowanej do potrzeb osób niepełnosprawnych" współfinansowany przez Ministerstwo Administracji i Cyfryzacji w ramach konkursu: Dofinansowanie budowy lub dostosowania stron internetowych podmiotów realizujących zadania publiczne do potrzeb osób niepełnosprawnych.