Wieś Dragacz powstała dopiero w końcu XVI wieku. W czasach krzyżackich jej obszar, obejmujący fragment podmokłej niziny położonej między Wisłą a Mątawą, stanowił własność krzyżackich komturów z Grudziądza. Już wówczas – na przełomie XIV i XV wieku - wzniesiony został w tym rejonie pierwszy wał przeciwpowodziowy, jednak jego budowa nie spowodowała od razu zasiedlenia terenów zajmowanych obecnie przez Dragacz. Jeszcze w drugiej połowie XVI wieku, gdy stanowiły już własność polskich starostów z Grudziądza, były one użytkowane jedynie jako pastwiska określane nazwą „Tragosz”. Sytuację zmieniło dopiero pojawienie się w okolicy przybyszów z Holandii, którzy w 1591 i 1592 roku zawarli z ówczesnym starostą kontrakt gwarantujący im długoterminowe prawo dzierżawy tutejszych gruntów oraz wiele dodatkowych uprawnień typowych dla tzw. prawa olęderskiego.

Nowi osadnicy podzielili obszar wsi na długie, ciągnące się prostopadle do Wisły pasma. Na ich wyżej położonych częściach niedaleko wału wznieśli swoje zagrody, zaś grunty obniżające się ku korytu Mątawy przeznaczyli na pola uprawne i pastwiska. Jednocześnie wykopali sieć rowów melioracyjnych, których zadaniem było ściąganie wody z bardziej podmokłych miejsc. Tak samo jak większość pozostałych olędrów osiedlonych nad Wisłą na przełomie XVI i XVII wieku, mieszkańcy Dragacza byli zwolnieni z pańszczyzny i wszelkich powinności na rzecz starosty poza wysokim pieniężnym czynszem. Ciążył jednak na nich obowiązek utrzymywania wału przeciwpowodziowego na odcinku przebiegającym przez ich wieś. Cieszyli się wolnością osobistą i samorządnością oraz prawem spławiania swoich produktów Wisłą w celu sprzedawania ich po korzystnych cenach w dowolnym miejscu, nawet w odległym Gdańsku. Wszystkie te korzyści rekompensowały trud gospodarowania na terenach narażonych na uciążliwe, długotrwałe wylewy Mątawy i katastrofalne powodzie, do których dochodziło, gdy wezbrana Wisła przerywała wał i nanosiła na olęderskie pola masy rzecznego piasku. Zdarzenie tego rodzaju doprowadziło nawet w 1651 roku do wydania przez króla Jana Kazimierza specjalnego przywileju, na mocy którego mieszkańców Dragacza i sąsiedniego Małego Lubienia zwolniono z wszelkich czynszów i powinności na czas czterech lat.

Najstarsze zachowane informacje o mieszkańcach Dragacza wskazują, że do miejscowej społeczności w XVII wieku zaliczały się osoby pochodzące z Holandii, krajów niemieckich i Pomorza Zachodniego. Większość z nich stanowili mennonici. Nazwą tą określa się anabaptystów, którzy w duchowym i wspólnotowym życiu kierują się wskazówkami swego religijnego przywódcy, holenderskiego reformatora religijnego, Mennona Simonsa (1496-1561). Do wyróżniających ich cech należał chrzest dorosłych, uznawanie tylko dwóch sakramentów (chrzest i komunia), brak struktur kościelnych, zakaz uczestnictwa w wojnach i składania przysiąg. Mennonici żyjący w Dragaczu byli związani z mennonicką gminą wyznaniową posiadającą swój dom modlitwy w Mątawach. Początkowo mniej liczni od nich luteranie posiadali w Dragaczu własną szkołę, w której najprawdopodobniej odbywali swoje nabożeństwa. Przedstawiciele obu wyznań otrzymali w 1689 roku od króla Jana III Sobieskiego przywilej zatwierdzający przyznane im zwolnienie od wszelkich opłat i dziesięcin na rzecz katolickiej parafii w pobliskim Wielkim Lubieniu. Mennonici i luteranie utrzymywali w Dragaczu wspólny wiejski cmentarz, który zachował się do dzisiaj. Po włączeniu miejscowości w granice Królestwa Prus (1772) i zaprowadzeniu ograniczeń prawnych dla mennonitów związanych z ich sprzeciwem wobec obowiązku służby wojskowej, liczba osób tego wyznania w Dragaczu stopniowo malała, głównie na skutek migracji i konwersji na luteranizm, który na przełomie XIX i XX wieku stał się religią dominującą wśród mieszkańców wsi. Luteranie posiadali tu nawet swoją kaplicę. Znajdowała się ona w pobliżu cmentarza i funkcjonowała do czasów rozbiórki w 1945 roku. Śladem po jej istnieniu są dzwony, które obecnie znajdują się w dzwonnicy przy kościele parafialnym w Wielkim Lubieniu.

W 1879 roku Dragacz uzyskał połączenie kolejowe z Grudziądzem. To przełomowe wydarzenie spowodowało szybszy rozwój miejscowości i silniejsze powiązanie jej z pobliskim miastem, położonym po przeciwnej stronie nowo wybudowanego mostu. Na terenie wsi zaczęły się osiedlać osoby pracujące w grudziądzkich fabrykach, wśród których znalazło się wielu Polaków. Ich liczba, wynosząca jeszcze w 1905 roku zaledwie kilkadziesiąt osób, przewyższyła liczebność ludności niemieckojęzycznej po 1920 roku, gdy Dragacz został włączony w granice II Rzeczypospolitej. W 1921 roku narodowość polską zadeklarowało 219 z 422 mieszkańców wsi. Większość wśród lokalnej społeczności stanowili wówczas katolicy (239 osób) i luteranie (151 osób); mennonitów było zaledwie 31. Miejscowość w okresie międzywojennym była przez 14 lat (1920-1934) siedzibą gminy, w której skład wchodziły nadwiślańskie wsie od Mątaw do Dolnych Sartowic oraz pobliskie Święte. Na terenie osady funkcjonowało wówczas kilka zajazdów, piekarnia i warsztaty kowalskie. Spis ludności przeprowadzony w 1931 roku wykazał wśród 498 mieszkańców wsi 393 katolików, 69 ewangelików i tylko 36 mennonitów. W wyniku zmian administracyjnych Dragacz stracił w 1934 roku status miejscowości gminnej i został włączony do gminy Grupa z siedzibą w Dolnej Grupie.

Lata poprzedzające drugą wojnę światową doprowadziły do wzrostu napięć na tle narodowościowym między zamieszkującymi Dragacz Polakami i Niemcami. Ich wynikiem były tragiczne wydarzenia, do których doszło jesienią 1939 roku, gdy część żyjących w okolicy Niemców włączyła się w zbrodnicze działania organizacji Selbstschutz, które doprowadziły do aresztowań i rozstrzeliwań tutejszych Polaków. Wśród zamordowanych wówczas osób znalazł się m.in. zamieszkały w Dragaczu wójt gminy Feliks Kikulski. Okupacyjne władze przystąpiły również do przymusowego zniemczania i wysiedlania polskiej ludności z zajmowanych przez jej przedstawicieli gospodarstw i sprowadzania na ich miejsce Niemców ze Wschodu. Ten trudny okres zakończył się z chwilą zajęcia Dragacza przez wojska Armii Czerwonej 18 lutego 1945 roku w czasie ciężkich walk o zdobycie Grudziądza. Na skutek działań wojennych i decyzji politycznych rok 1945 stał się również momentem, w którym mieszkający we wsi i w okolicy Niemcy, w tym również potomkowie osadzonych tu ponad trzysta lat wcześniej olędrów, zostali zmuszeni do opuszczenia Polski. Ich miejsce zajęła polska ludność przybywająca do Dragacza z różnych stron kraju i z utraconych na rzecz ZSRR kresów wschodnich. W powojennej Polsce Dragacz stał się ponownie siedzibą urzędu gminy (w latach 1945-1954 i od 1973 r. do teraz).

Na terenie wsi Dragacz warto zwrócić uwagę na relikty starej zabudowy. Jej przykładami są zachowane w różnym stanie zagrody i domostwa typowe dla architektury nadwiślańskich wsi olęderskich. Budynek nr 37 pochodzący z połowy XIX wieku oraz nieco późniejszy od niego nr 42 są przykładami zagród liniowych, mieszczących pod jednym długim dachem część mieszkalną i gospodarską. Podobnie jak zagroda typu rozproszonego zbudowana w drugiej połowie XIX wieku (nr 117), należały one do zamożniejszych osadników zajmujących się uprawą zbóż i hodowlą na większą skalę. Inną formę mają mniejsze chaty, które były własnością uboższych mieszkańców wsi posiadających małe gospodarstwa lub utrzymujących się z pracy najemnej bądź rzemiosła (np. nr 53 i 56). Ten typ drewnianej zabudowy reprezentuje również dom nr 58, w który pełnił w przeszłości funkcję wiejskiej szkoły.

W Dragaczu przetrwał do dzisiaj nieczynny od 1945 roku cmentarz ewangelicko-mennonicki, założony być może już na przełomie XVI i XVII wieku. Mimo zniszczeń z okresu powojennego, zachowały się na nim liczne mogiły obmurowane, przeważnie z pierwszej połowy XX wieku. Niektóre z nich są ozdobione przedstawieniami krzyża, serca i kotwicy oraz dwóch gałązek palmowych. To symbole odwołujące się do wiary, miłości i nadziei oraz triumfu zmartwychwstania Jezusa. Występująca na ramach grobów twarz putta ze złożonymi skrzydłami symbolizuje żal po stracie bliskiej osoby. Przetrwały również pojedyncze postumenty w formie ściętych pni dębowych, na których umieszczano tablice inskrypcyjne. Uwagę zwracają podstawy kilkukondygnacyjnych nagrobków z przełomu XIX i XX stulecia z widocznymi śladami po wieńczących je pierwotnie krzyżach, a także fragmenty typowych niegdyś dla cmentarzy olęderskich wysokich steli, z których jedna – Johanna Bartla – pochodzi z 1850 roku. Do ważniejszych osób pogrzebanych na cmentarzu w Dragaczu należał zmarły w 1932 rokuWilhelm Tyart, starszy gminy mennonickiej w Mątawach-Górnej Grupie. Zatarciu uległ dawny podział cmentarza na cztery kwatery. Nie zachowała się również zbudowana w sąsiedztwie luterańska kaplica, którą rozebrano w 1945 roku.

W typowo wiejskiej zabudowie Dragacza wyróżnia się swoją architekturą obszerny murowany dom nr 39. Pełnił on w przeszłości funkcję zajazdu i hotelu nazywanego „Czerwoną Karczmą” lub „Czerwonym Orłem”. Jego lokalizacja nie była przypadkowa. Powstał w miejscu, w którym do traktu biegnącego wzdłuż wału przeciwpowodziowego dołączała droga prowadząca od dawnej przeprawy promowej na Wiśle. Pierwszą karczmę zbudowano tu już w średniowieczu. W XIX wieku zastąpiono ją obszernym budynkiem, który dodatkowo rozbudowano w początku kolejnego stulecia. Z tego okresu pochodzą zachowane elementy dekoracji elewacji, na które składają się gzymsy oraz opaski i bogato opracowane naczółki otworów okiennych. Przed I wojną światową hotel „Pod Czerwonym Orłem” posiadał przestronną salę balową, pokoje gościnne, restaurację z ogrodem i kręgielnię. Był często odwiedzany przez flisaków, podróżnych, mieszkańców pobliskich wsi oraz grudziądzan. Po 1945 roku budynek utracił dawną funkcję i uległ częściowemu zniszczeniu oraz kolejnej przebudowie. Obecnie pełni funkcje mieszkalne.

Z brzegu rzeki lub z korony wału przeciwpowodziowego przebiegającego w granicach wsi Dragacz podziwiać można wspaniały widok na przeciwległy brzeg, nad którym góruje malownicza grudziądzka starówka, wzgórze zamkowe i góra forteczna z cytadelą.

logo Ministerstwa Administracji i Cyfryzacji

Informacja o dofinansowaniu Ministerstwa Administracji i Cyfryzacji

Projekt "Budowa strony internetowej Gminy Dragacz dostosowanej do potrzeb osób niepełnosprawnych" współfinansowany przez Ministerstwo Administracji i Cyfryzacji w ramach konkursu: Dofinansowanie budowy lub dostosowania stron internetowych podmiotów realizujących zadania publiczne do potrzeb osób niepełnosprawnych.